poezjapolskaxii, Staropolka
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Aby rozpocząć lekturę,
kliknij na taki przycisk ,
który da ci pełny dostęp do spisu treści książki.
Jeśli chcesz połączyć się z Portem Wydawniczym
LITERATURA.NET.PL
kliknij na logo poniżej.
POEZJA POLSKA
XIII – XV WIEK
Tower Press 2000
Copyright by Tower Press, Gdañsk 2000
Poezja polskiego œredniowiecza
W dziejach poezji polskiego œredniowiecza na pierwszym planie przez czas d³u¿szy by³y
wiersze ³aciñskie: utwory liturgiczne i okolicznoœciowe, panegiryki i wiersze funeralne - wy-
ró¿niaj¹ce siê z regu³y wysokim poziomem sztuki pisarskiej. Towarzyszy³y niekiedy narracji
kronikarskiej. Doœæ powo³aæ siê na Galla Anonima, na zawart¹ w jego
Kronice
pieϖ na
œmieræ Boles³awa Chrobrego czy pieœñ obozow¹. Tak¿e w
Kronice
mistrza Wincentego zw.
Kad³ubkiem znajdujemy utwory wierszowane, panegiryk i dialog.
W czasach póŸniejszych - w
XIII-XIV stuleciu - autorzy coraz czêœciej wypowiadali siê nie tyl-
ko w jêzyku ³aciñskim, ale i polskim. Ich dzie³em by³y pieœni liturgiczne - sekwencje (³aciñskie
pieœni koœcielne, powsta³e z tekstów podk³adanych pod melodiê
Alleluja
; przyk³ad:
Veni Sancte
Spiritus
,
Zawitaj
,
Duchu Œwiêty
), tropy (uzupe³nienia poprzedzaj¹ce tekst kanoniczny lub po
nim nastêpuj¹ce; przyk³ady:
Bogurodzica
dodana do litanijnego
Kyrie eleison
,
Chrystus z mar-
twych wsta³ je
) i hymny (przyk³ad:
Gaude Mater Polonia
Wincentego z Kielczy).
Z tego czasu pochodz¹ te¿ utwory œwieckie pisane po ³acinie - wiersze okolicznoœciowe oraz
tzw. poematy stanowe. Do okolicznoœciowych nale¿y miêdzy innymi utwór znany pod pol-
skim tytu³em:
Pieœñ o wójcie krakowskim Albercie
, traktuj¹ca o losie przywódcy powstania
wymierzonego przeciw królowi W³adys³awowi £okietkowi. Natomiast przyk³adem poematu
stanowego mo¿e byæ utwór Frowinusa
Antigameratus
ukazuj¹cy wady wielu stanów i próbu-
j¹cy jednoczeœnie podsun¹æ odbiorcy wzory godne naœladowania.
Od po³owy XV wieku utworów poetyckich pisanych w jêzyku narodowym stale przybywa³o.
Z tego czasu zachowa³y siê pieœni koœcielne, wœród nich parafrazy ³aciñskich sekwencji, tro-
pów i hymnów, zwi¹zane z Narodzinami Chrystusa, Zwiastowaniem i Zmartwychwstaniem
Pañskim. Inne utwory wyj¹tkowo czêsto podejmowa³y motywy pasyjne. Jako przyk³ad wy-
mieniæ mo¿na tzw.
Lament œwiêtokrzyski
(incipit:
Pos³uchajcie
,
bracia mi³a
), napisany w for-
mie monologu Maryi skar¿¹cej siê pod krzy¿em; silnym emocjom towarzyszy tu wyrazista
podmiotowoϾ.
Wœród twórców poezji religijnej tego czasu byli bernardyni, którzy tak¿e powracali chêtnie
do tematyki pasyjnej i Bo¿onarodzeniowej. Do grona ich nale¿a³ W³adys³aw z Gielniowa (ok.
1440-1505), barnardyn, p³omienny kaznodzieja, autor miêdzy innymi takich epickich pieœni,
jak
Jezusa Judasz przeda³ za pieni¹dze nêdzne
i
Augustus kiedy krolowa³.
Œredniowiecze zna³o równie¿ pieœni o œwiêtych, zachowane do dziœ czêsto tylko we fragmen-
tach. Popularyzowa³y one postacie œwiêtych mêczenników (na przyk³ad œw. Stanis³awa) i kre-
owa³y idea³ ¿ycia ascetycznego i heroicznego zarazem (przyk³adu dostarcza
Legenda o œw.
Aleksym
). Dodajmy do tego pieœni, tak¿e dialogi rozwijaj¹ce tematykê eschatologiczn¹, œmier-
ci, zbawienia:
Skarga umieraj¹cego
(incipit:
Ach, moj smêtku
,
ma ¿a³oœci
),
Dusza z cia³a
wylecia³a
i
Rozmowa mistrza Polikarpa ze Œmierci¹
3
Ku innym problemom uwagê ówczesnego odbiorcy kierowa³a
Pieϖ o Wiklefie
pióra Jêdrzeja
Ga³ki z Dobczyna (ok.1400-po 1451) oraz pieœñ
S³yszeliœcie nowinê / O wêgierskim kroli.
Pierwszy z wymienionych utworów g³osi³ pochwa³ê postaci angielskiego reformatora i przed-
stawia³ podstawy jego doktryny (do której nawi¹za³ póŸniej Jan Hus) w po³¹czeniu z atakiem
na papiestwo, drugi zaœ ukazywa³ zmagania ¾ i¾ ki z cesarzem Zygmuntem Luksemburskim,
przeciwnikiem husytów.
Aktualne zagadnienia ¿ycia spo³ecznego i obyczajowego podejmowali anonimowi autorzy
takich wierszy, jak
Pieœñ o zabiciu Andrzeja Têczyñskiego
i
Satyra na leniwych ch³opów.
Pieϖ
powsta³a w po³owie XV wieku, ok. 1462 roku, i przynios³a krytyczn¹ ocenê zajœæ, do
których dosz³o w Krakowie po skatowaniu p³atnerza Klemensa przez Têczyñskiego.
Satyra
z
kolei ukazywa³a w krzywym zwierciadle ch³opa pañszczyŸnianego uchylaj¹cego siê od pracy
na pañskiej ziemi. Wczeœniejszy o kilkadziesi¹t lat, pochodz¹cy z ok. 1415 roku,
Wiersz o
zachowaniu siê przy stole
- autorstwa prawdopodobnie Przec³awa S³oty z Gos³awic - wkro-
czy³ w dziedzinê obyczajowoœci, przyniós³ pochwa³ê dwornego ucztowania i kobiety, s³owa
uznania dla jej szczególnej pozycji i godnoœci.
Tematy zwi¹zane z bie¿¹cymi wydarzeniami pojawia³y siê równie¿ w poezji ³aciñskiej po-
wsta³ej w otoczeniu królewskim i magnackim, a tak¿e w œrodowisku Akademii Krakowskiej.
Do wyró¿niaj¹cych siê osobowoœci twórczych nale¿eli Adam Œwinka z Zielonej (zm. 1433
lub 1434), kanonik krakowski i sekretarz królewski, oraz Stanis³aw Cio³ek (ok. 1382-1437),
z czasem podkanclerzy W³adys³awa Jagie³³y i biskup poznañski. Ostatni z wymienionych
zapisa³ siê jako autor
Pochwa³y Krakowa
(
Laus Cracoviae
), bêd¹cej panegirykiem na czeœæ
nie tyle miasta sto³ecznego, ile rodziny królewskiej, zw³aszcza królowej Zofii. Ten¿e Cio³ek
zdoby³ siê te¿ na napisanie prozaicznego paszkwilu - w formie bajki - na królowê El¿bietê
(Granowsk¹). Z kolei spod pióra Adama Œwinki wysz³y przede wszystkim wiersze funeralne,
których bohaterami byli miêdzy innymi królowa Jadwiga i Zawisza Czarny.
W krêgu dworskim powstawa³y tak¿e anonimowe wiersze s³awi¹ce zwyciêstwo grunwaldz-
kie i póŸniejsze zwyciêstwo nad Krzy¿akami pod Nak³em w 1431 roku, wiersze o klêsce
warneñskiej, genetliaka pisane na czeœæ synów W³adys³awa Jagie³³y i królowej Zofii.
Z póŸniejszych lat wymieniæ trzeba wspomnianego ju¿ bernardyna W³adys³awa z Gielniowa.
Jego autorstwa by³y nie tylko ³aciñskie i polskie wiersze religijne, lecz tak¿e okolicznoœcio-
we - wyra¿aj¹ce niepokój z powodu najazdów tureckich i epidemii ogarniaj¹cej ca³y kraj.
Utwory tego typu - okolicznoœciowe - utrwala³y wiedzê o wydarzeniach i jednoczeœnie kszta³-
towa³y opiniê na ich temat. Autorzy wzorowali siê przy tym coraz chêtniej na literaturze sta-
ro¿ytnej, na znanych w œwiecie antycznym gatunkach literackich i strukturach wierszowych.
Zgo³a odmienny charakter mia³y wiersze ¿akowskie, wœród których by³y listy (z proœbami o
wsparcie) i pieœni, przewa¿nie mi³osne w formie listowej.
Wiersze polskiego œredniowiecza pozostawa³y g³ównie w obiegu ustnym, oralnym. Dziêki
zapisom przetrwa³y swój czas - niekiedy w kilku kopiach i wariantach, (bywa, ¿e i z notacj¹
muzyczn¹). Gdy o zapisach mowa, dodaæ trzeba, ¿e - wprawdzie rzadko - powstawa³y wów-
czas, tj. w XV wieku, zbiory utworów poetyckich, zw³aszcza pieœni religijnych - wœród nich
tzw.
Kancjona³ Przeworszczyka
(1435). Dalsze pojawi³y siê póŸniej - w po³owie XVI wieku
(tzw.
Kancjona³ kórnicki
i
Kancjona³ pu³awski
).
4
[ Pobierz całość w formacie PDF ]