pmp-zagrozenia z dzialanosci kosmicznej, Politologia, Międzynarodowe stosunki polityczne
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Prawo międzynarodowe a zagrożenia wynikające z działalności kosmicznej
Wojciech Szlawski
Badanie i eksploracja przestrzeni
Castro za dowód „agresji” USA na Kubę
kosmicznej stanowią wielką zdobycz
Późniejsze wypadki kosmiczne miały już
ludzkości XX wieku. Jednak, jak
znacznie większą wagę. Te najbardziej
to w każdej dziedzinie życia bywa, oprócz
spektakularnych sukcesów zdarzają się
spektakularne to upadek amerykańskiej stacji
orbitalnej
Skylab
w 1979 r. oraz katastrofa
i porażki. Do tych drugich z pewnością
radzieckiego satelity z reaktorem jądrowym
trzeba zaliczyć negatywne konsekwencje
działalności kosmicznej, które mogą
na pokładzie
Kosmos 954
, którego
radioaktywne szczątki w 1978 r. spadły na
wystąpić zarówno na powierzchni Ziemi,
terytorium Kanady, rozrzucone na obszarze
jak i w samej przestrzeni kosmicznej.
Artykuł ten stara się w największym skrócie
wielkości Austrii.
Przenosząc rozważania do czasów nam
przybliżyć zagadnienia związane z kwestią
bliższych, należy wspomnieć choćby 2001 rok,
odpowiedzialności międzynarodowej państw
gdy duże obawy wywoływała kontrolowana
za działalność podejmowaną w przestrzeni
kosmicznej.
deorbitacja rosyjskiej stacji kosmicznej
Mir
.
Można wymienić także wydarzenia z ostatnich
lat, jak choćby rozpad w 2008 r. rosyjskiego
W historii podboju kosmosu miało
miejsce wiele wypadków, które raz pociągały
satelity o napędzie nuklearnym
Kosmos 1818
,
którego szczątki wedle przewidywań wejdą w
za sobą mniejsze, raz większe konsekwencje.
atmosferę w roku 2045 czy przypadek
Pierwszym powszechnie znanym
międzynarodowym przypadkiem wyrządzenia
pierwszej w historii kosmicznej kolizji między
obiektami kosmicznymi w 2009 r., w której
szkody był upadek w 1960 r. części
uczestniczył amerykański satelita
Iridium 33
amerykańskiej rakiety na terytorium Kuby,
oraz nieaktywny satelita rosyjski
Kosmos
którego ofiarą była krowa. Choć Kuba nie
żądała w tym wypadku odszkodowania,
2251
. Jedną z podstawowych negatywnych
111
Zob. P. Malanczuk w K.H. Böckstiegel,
Handbuch
des Weltraumrechts
, Köln, Berlin, Bonn, München,
1991, s. 759.
to jednak incydent ten posłużył Fidelowi
Wiedza Prawnicza nr 3 / 2009
Strona 30
konsekwencji tego zdarzenia jest powstanie
badań i użytkowania przestrzeni kosmicznej
ogromnej ilości (ok. 1,5 tony) kosmicznych
śmieci – „space debris”, które mogą stanowić
łącznie z Księżycem i innymi ciałami
niebieskimi
z 1967 r. Traktat ten, zawierający
zagrożenie dla aktywnych satelitów, stacji
najistotniejsze normy rządzące przestrzenią
kosmicznych oraz przyszłych misji
kosmicznych.
kosmiczną, jest także źródłem
odpowiedzialności w prawie kosmicznym,
Ponadto należy zauważyć,
gdyż tym kwestiom poświęca artykuły VI
że w ostatnich kilkunastu miesiącach dość
i VII.
często do światowej opinii publicznej
docierały informacje o różnych zdarzeniach
Z analizy art. VI wynikają cztery zasad-
nicze wnioski. Po pierwsze, została ustanowio-
w przestrzeni kosmicznej. W styczniu 2007
na ogólna zasada ponoszenia odpowiedzialno-
roku świat dowiedział się, że Chińczycy
zestrzelili swojego satelitę, co spotkało się
ści międzynarodowej przez państwa za swoją
działalność w przestrzeni kosmicznej, łącznie z
z gwałtowną krytyką w związku
Księżycem i innymi ciałami niebieskimi (zd.
z zaśmiecaniem orbity okołoziemskiej
i stworzeniem przez to realnego zagrożenia dla
1). Po drugie, poprzez regulację przyjętą w zd.
1
in fine
unormowana została bardzo istotna
innych satelitów i promów kosmicznych.
kwestia ponoszenia odpowiedzialności przez
Podobnego czynu rok później dokonały Stany
państwo za „swoją działalność” (ang. tekst
Zjednoczone, rozprawiając się w ten sposób
ze swoim niesprawnym satelitą.
autentyczny: „
national activities
” – działalność
krajową) „niezależnie od tego, czy jest ona
Wydarzenia te, przedstawiające skalę
prowadzona przez instytucje rządowe lub
narastającego problemu, skłaniają ku refleksji
i postawienia pytania, jak normy prawa
pozarządowe, osoby prawne” („
by non-go-
vernmental entities
”). Regulacja ta stanowi
międzynarodowego regulują kwestię
zatem skodyfikowany wyjątek od zasady przy-
odpowiedzialności państw za działalność
w przestrzeni kosmicznej.
jętej w orzecznictwie międzynarodowym prze-
widującej, że państwu nie przypisuje się dzia-
łania osób prywatnyc
Po trzecie, w zd. 2 na
Układ kosmiczny z 1967 r.
państwa został nałożony szczególny obowią-
zek kontroli działalności osób prywatnych,
Podstawowym aktem prawa
międzynawowego regulującym działalność
Rzeczpospolita Polska jest stroną tego traktatu.
Dz. U. 1968 nr 14 poz. 82.
113
S. Hobe,
Die rechtlichen Rahmen-bedingungen der
wirtschaftlichen Nutzung des Weltraums
, Berlin,
1992, s. 143.
państw w przestrzeni kosmicznej jest
Układ
o zasadach działalności państw w zakresie
Wiedza Prawnicza nr 3 / 2009
Strona 31
112
polegający na stałym nadzorze i upoważnia-
obiekt został wypuszczony”. Jeżeli wypuszcze-
ni
Czwartym zagadnieniem, które zostało
poruszone, jest unormowanie w zd. 3 odpowie-
nie obiektu można przypisać wielu państwom,
to należy uznać, że mimo braku odpowiedniej
dzialności organizacji międzynarodowych.
normy wprost to regulującej, państwa te będą
Art. VII przewiduje, że „każde Państwo
Strona Układu, które wypuszcza albo powodu-
odpowiadać solidarnie
Artykuł VII w swej treści nie odnosi się
je wypuszczenie obiektu w przestrzeń
do jednej z najistotniejszych kwestii, mianowi-
kosmiczną, łącznie z Księżycem i innymi
cie do tego, na jakiej zasadzie ma opierać się
ciałami niebieskimi, jak również każde
Państwo Strona Układu, z którego terytorium
ustanowiona w nim odpowiedzialność. Zagad-
nienie to może mieć pierwszorzędne znaczenie
albo urządzenia obiekt zostaje wypuszczony,
w przypadku, gdy zainteresowane państwa nie
ponosi międzynarodową odpowiedzialność
za szkody wyrządzone przez taki obiekt
będą stronami Konwencji z 1972 r. (o której
mowa niżej), a będą związane jedynie norma-
lub jego część składową na Ziemi, w przestrze-
mi Układu kosmicznego z 1967 r. Stanowiska
ni powietrznej lub w przestrzeni kosmicznej,
łącznie z Księżycem i innymi ciałami niebie-
doktryny są w tej mierze znacznie podzielone
– pojawiają się koncepcje zasady winy, zasady
skimi, wobec innego Państwa Strony Układu
ryzyka, są też tacy autorzy, którzy nie widzą
albo jego osób fizycznych lub prawnych”.
potrzeby ustalania zasady odpowiedzialności.
Podstawowymi przesłankami zaistnie-
nia na gruncie tego przepisu odpowiedzialno-
Dodatkowo należy stwierdzić, że kontrowersje,
które pojawiły się podczas prac nad tym
ści międzynarodowej jest, po pierwsze,
przepisem, po ostatecznym przyjęciu traktatu
wypuszczenie obiektu w kosmos i po drugie,
wyrządzenie przez ten obiekt lub jego część
przerodziły się w rozbieżne sposoby jego
interpretacji.
składową szkody.
Za przyjęciem zasady odpowiedzialno-
Państwem odpowiedzialnym będzie
państwo, które wystąpi w jednym z czterech
ści niezależnej od winy przemawiałby,
zdaniem zwolenników, charakter działalności
wariantów sytuacyjnych – mianowicie jest
kosmicznej jako posiadającej w sobie duży
państwem, które obiekt „wypuszcza”
element ryzyka (
ultra-hazardous activities
).
lub „powoduje wypuszczenie obiektu”
lub „z którego terytorium obiekt został
Takie rozwiązanie pozwoliłoby na zyskanie
akceptacji dla działalności kosmicznej przez
wypuszczony” lub „z którego urządzenia
115
E. Wins,
Weltraumhaftung
…, op. cit., s. 163. Warto
zauważyć, że Konwencja z 1972 r. przewiduje
wyraźnie w takim wypadku solidarną
odpowiedzialność państw (art. 5).
114
Por. E. Wins,
Weltraumhaftung im Völkerrecht
,
Berlin, 2000, s. 142-143.
Wiedza Prawnicza nr 3 / 2009
Strona 32
państwa, które same jej nie prowadzą
Prze-
organizacje międzynarodowe, które związały
ciwnicy jednak twierdzą, że wobec braku
klarownego zapisu nie można domniemywać
się jej normami. W ten sposób, zdaniem
zwolenników tego podejścia, nie może zostać
zasady ryzyka, ponadto za jej odrzuceniem
wykluczona możliwość zastosowania standar-
przemawia historia powstania art. VII, bowiem
na etapie prac zmieniono pierwotnie propono-
du Konwencji celem dookreślenia normy ujętej
w art. VII Układu kosmicznego
wany zapis „
absolutely liable
" na „
internatio-
nally liable
”
W ten sposób, ich zdaniem,
w rt. VII została ustanowiona zasada win
Także i późniejsza praktyka zdaje się potwier-
Konwencja z 1972 r.
dzać powyższą tezę. Po katastrofie radzieckie-
Normy Układu kosmicznego z 1967 r.,
go satelity
Kosmos 954
Kanada w swoim
Statement of Claim
opierała roszczenia
dość lakoniczne w swojej wymowie, doczekały
się w 1972 roku znaczącego uzupełnienia
głównie na Konwencji z 1972 r. i tylko
i precyzowania w postaci
Konwencji
nawiązała do art. VII, lecz nie w kontekście
ponoszenia odpowiedzialności absolutnej
o iędzynarodowej odpowiedzialności za szkody
wyrządzone przez obiekty kosmiczne
która
Pojawiają się także opinie, że kwestia
od wejścia w życie 1 sierpnia 1972 r., stanowi
przyjęcia odpowiedniej zasady odpowiedzial-
trzecie źródło odpowiedzialności
ność pozostaje otwarta. O ile bowiem wytwo-
rzenie się normy prawa zwyczajowego, która
międzynarodowej w prawie kosmicznym, obok
prawa zwyczajowego oraz opisanego
zakłada surową odpowiedzialność na zasadzie
wcześniej Układu kosmicznego z 1967 r.
ryzyka wydaje się dyskusyjne, o tyle nie
sposób nie zauważyć, że wraz z wypracowa-
Konwencja w 28 artykułach normuje
w posób kompleksowy różne zagadnienia
niem Konwencji z 1972 r. powstał także
związane z odpowiedzialnością za szkody
pewien międzynarodowy standard, wyrażający
opinio iuris
i poparty przez 113 państw i 3
spowodowane przez obiekty kosmiczne.
Zawiera w sobie przede wszystkim dwie
116
Por. S. Hobe,
Die rechtlichen
…, op. cit., s. 140-141.
117
P. Malanczuk w K.H. Böckstiegel,
Handbuch
…,
op. cit., s. 778.
118
E. Wins,
Weltraumhaftung
…, op. cit., s. 169.
119
podstawy prawne dla roszczeń odszkodowaw-
czych, w zależności od koliczności wyrządze-
Pkt. 20 Statement of Claim: „(…) This liability
places an obligation on the Union of Soviet Socialist
Republics to compensate Canada in accordance with
international law for the consequences of the
intrusion of the satellite into Canadian air space and
the deposit on Canadian territory of hazardous
radioactive debris from the satellite”.
nia szkody (art. II, III). Przewiduje także
okoliczności zwalniające z odpowiedzialności,
a także oko
liczności wyłączające możliwość
120
Por. S. Hobe,
Die rechtlichen
…, op. cit., s. 142.
121
Rzeczpospolita Polska jest stroną tej Konwencji.
Dz. U. 1973 nr 27 poz. 154.
Wiedza Prawnicza nr 3 / 2009
Strona 33
stosowania jej norm (art. VI, VII). Reguluje
szybkiego wypłacenia, zgodnie z niniejszą
kwestię wyrządzenia szkody przez więcej niż
jedno państwo oraz rzez organizacje międzyna-
Konwencją, pełnego i sprawiedliwego odszko-
dowania poszkodowanym”, a także w podsta-
rodowe (art. IV, V, XXII). Szereg norm
wowych zasadach przewodnich, ujętych
prawnych poświęcony został formie odszkodo-
wania oraz procedurze dochodzenia roszczeń
w poszczególnych artykułach Konwencji.
Przede wszystkim należy tu wymienić
przez państwo (art. VIII-XX).
art. II, który odgrywa zasadnicze znaczenie
Konwencja jest aktem prawa międzyna-
w zakresie pełnienia funkcji kompensacyjnej.
rodowego, który reguluje pewien aspekt
międzynarodowej odpowiedzialności państw,
Ustanawia on bowiem odpowiedzialność
na zasadzie ryzyka za wyrządzone szkody,
mianowicie kwestię odszkodowawczą
od której zwolnić się można tylko w określo-
lub inaczej mówiąc materialną, majątkową.
Przedmiotem tej regulacji są stosunki majątko-
nych przypadkach. W pewnych zaś okoliczno-
ściach Konwencja przewiduje nawet represję
we o charakterze międzynarodowym, gdyż
majątkową, gdyż w przypadku prowadzenia
podmiotami tych stosunków są państwa
oraz organizacje międzynarodowe. Jest to
przez państwo działalności kosmicznej
sprzecznej z prawem międzynarodowym
zatem zupełnie inne rozwiązanie niż to, które
będzie ponosiło ono odpowiedzialność absolut-
funkcjonuje w pokrewnej dziedzinie prawa
ną
Kwestią wartą podkreślenia jest to,
międzynarodowego - prawie lotniczym, gdzie
przyjęto odpowiedzialność o charakterze
że Konwencja, w przeciwieństwie do innych
ówczesnych umów międzynarodowych,
cywilnym
dotyczących odpowiedzialności, nie przewidu-
Warto w tym miejscu zwrócić uwagę,
że w literaturze Konwencję z 1972 r. opisuje
je maksymalnej kwoty odszkodowania jakiej
można dochodzić. Ponadto przyjęta została
się często terminem „
victim oriented
”,
konstrukcja solidarnej odpowiedzialności
za pomocą którego podkreśla się, że traktat ten
ma służyć ochronie ofiar, które ucierpiały
państw, która znacznie ułatwia skuteczne
i szybkie dochodzenie roszczeń.
wskutek aktywności kosmicznej
Twierdze-
Przedstawiony wyżej obraz pozwala
nie to znajduje oparcie w tekście preambuły,
na stwierdzenie, że ochrona ofiar jest podsta-
która mówi m.in. o potrzebie „zapewnienia
wowym fundamentem i celem Konwencji.
W związku z tym uprawiona jest również
122
J. Rajski,
Odpowiedzialność
międzynarodowa
za szkody wyrządzone przez obiekty kosmiczne
,
Warszawa, 1974, s. 31-33.
123
Por. P. Malanczuk w K.H. Böckstiegel,
Handbuch
…, op. cit., s. 782; E. Wins,
Weltraumhaftung
im Völkerrecht
, Berlin, 2000, s. 62.
konkluzja, że konsekwencją takiego stanu
rzeczy jest konieczność uwzględniania tego
124
Por. J. Rajski,
Odpowiedzialność
…, op. cit., s. 35.
Wiedza Prawnicza nr 3 / 2009
Strona 34
[ Pobierz całość w formacie PDF ]