pozostałości pestycydów w żywności,
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
ROCZN. PZH 2007, 58, NR 2, 377-388
PAWEŁ STRUCIŃSKI
1
, KATARZYNA GÓRALCZYK
1
, KATARZYNA CZAJA
1
, AGNIESZKA HERNIK,
WOJCIECH KORCZ, JAN K. LUDWICKI
1
OCENA RYZYKA DLA KONSUMENTA PRZY PRZEKROCZENIACH
NAJWYŻSZYCH DOPUSZCZALNYCH POZIOMÓW POZOSTAŁOŚCI
PESTYCYDÓW (NDP) W ŻYWNOŚCI
CONSUMER RISK ASSESSMENT IN CASE OF
MAXIMUM RESIDUE LEVELS (MRLs) VIOLATIONS IN FOOD
Zakład Toksykologii Środowiskowej
Państwowy Zakład Higieny
00-791 Warszawa, ul. Chocimska 24
Kierownik: prof. dr hab.
J.K. Ludwicki
*e-mail: pstrucinski@pzh.gov.pl
W artykule przedstawiono informacje na temat aktualnego stanu prawne-
go w zakresie najwyższych dopuszczalnych poziomów pozostałości pestycydów
w środkach spożywczych oraz informacje na temat monitoringu i urzędowej kontro-
li żywności. Omówiono metodologię oceny ryzyka dla konsumentów w przypadku
przekroczeń wartości NDP w próbkach żywności znajdującej się w obrocie.
Słowa kluczowe:
Najwyższe dopuszczalne poziomy pozostałości (NDP), monitoring, urzę-
dowa kontrola żywności, przekroczenia NDP, ocena ryzyka
Key words:
Maximum Residue Levels (MRLs), monitoring, official control of foodstuffs,
MRLs violations, risk assessment
WSTĘP
Zarówno na etapie rejestracji substancji czynnej środka ochrony roślin, jak i po jego wpro-
wadzeniu do zabiegów agrochemicznych, ocena ryzyka umożliwia oszacowanie czy pozosta-
łości pestycydów w żywności mogą stanowić zagrożenie dla zdrowia konsumentów. W obu
przypadkach różnica podejścia wynika z faktu, iż celem oceny ryzyka na etapie rejestracji jest
upewnienie się, że zaproponowane wartości najwyższych dopuszczalnych poziomów pozo-
stałości pestycydów (NDP) w produktach spożywczych są bezpieczne dla konsumenta, nato-
miast ocena ryzyka po rejestracji dotyczy konkretnych przypadków przekroczeń obowiązują-
cych wartości NDP w produktach obecnych już na rynku, które mogą stanowić bezpośrednie
zagrożenie dla zdrowia konsumentów. Z tego też względu, dla wyników przekraczających
1
Autorzy są członkami Zespołu ds. Oceny Ryzyka powołanymi przez Głównego Inspektora Sanitar-
nego w 2003 r.
378
P. Struciński i in.
Nr 2
wartość NDP oznaczonych w próbkach pobranych z obrotu, w większości przypadków moż-
na oceniać ryzyko związane jedynie z narażeniem krótkoterminowym.
W odróżnieniu od wartości normatywnych, takich jak np. NDS (najwyższe dopuszczalne
stężenie czynników chemicznych w środowisku pracy), wartości NDP nie są granicznymi
wartościami odniesienia ustalonymi w oparciu o badania toksykologiczne, których przekro-
czenie może być przyczyną wystąpienia niekorzystnych skutków dla zdrowia. Są to wartości
ustalane w nadzorowanych badaniach polowych prowadzonych zgodnie z zasadami Dobrej
Praktyki Rolniczej, których przekroczenie, przy prawidłowym stosowaniu chemicznego
środka ochrony roślin, nie powinno mieć miejsca. Wartości te mogą zostać włączone do usta-
wodawstwa dopiero po wykazaniu w procesie oceny ryzyka, że nie stwarzają zagrożenia dla
konsumentów. Szczegółowe informacje na temat oceny ryzyka dla proponowanych wartości
NDP przedstawiono we wcześniejszym artykule [24]. Tak więc, przekroczenie wartości NDP,
które są jedynie prawnie obowiązującymi wartościami normatywnymi, nie stanowi
a priori
zagrożenia dla konsumenta, zatem każdy taki przypadek wymaga przeprowadzenia indywi-
dualnej oceny ryzyka.
POZOSTAŁOŚCI PESTYCYDÓW W ŻYWNOŚCI – STAN PRAWNY
W krajowym systemie prawnym, wartości NDP pojawiły się po raz pierwszy z chwilą
opublikowania Rozporządzenia Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 8 października
1993 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych pozostałości w środkach spożywczych środ-
ków chemicznych stosowanych przy uprawie, ochronie, przechowywaniu i transporcie roślin
[11]. Zawierało ono listę około 220 pestycydów i przypisane im wartości NDP w różnych gru-
pach bądź pojedynczych środkach spożywczych. Podstawą prawną dla opublikowania tego
rozporządzenia był art. 4, ust. 5 ustawy z dnia 25 listopada 1970 r. o warunkach zdrowotnych
żywności i żywienia [27]. Najważniejszą zmianą w rozporządzeniu Ministra Zdrowia i Opieki
Społecznej z dnia 15 kwietnia 1997 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie najwyższych
dopuszczalnych pozostałości w środkach spożywczych środków chemicznych stosowanych
przy uprawie, ochronie, przechowywaniu i transporcie roślin [13], poza zwiększeniem liczby
substancji czynnych (do 253) i rozszerzeniem listy środków spożywczych, było wyodrębnie-
nie wartości NDP dla produktów spożywczych dla niemowląt i małych dzieci. Nowa ustawa
z dnia 11 maja 2001 r. o warunkach zdrowotnych żywności i żywienia [28], analogicznie do
wcześniejszej, pozostawiała ustalanie wartości NDP w kompetencjach ministra właściwego
do spraw zdrowia. W wydanym na jej podstawie rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 19
grudnia 2002 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych poziomów pozostałości środków
chemicznych stosowanych przy uprawie, ochronie, przechowywaniu i przewozie roślin, które
mogą się znajdować w środkach spożywczych lub na ich powierzchni bez szkody dla zdrowia
lub życia człowieka [14] wydzielono wartości NDP dla środków spożywczych pochodzenia
roślinnego z wyłączeniem ziarna zbóż (255 substancji), dla zbóż (z uwzględnieniem fumi-
gantów) (160 substancji), środków spożywczych pochodzenia zwierzęcego z podziałem na
substancje mające (41 substancji) i nie mające (51 substancji) powinowactwa do tłuszczu oraz
środków spożywczych dla niemowląt i małych dzieci.
Analogicznie do zapisów ww. ustaw [27, 28], również obowiązująca od 28 października
2006 r. ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia [25] nakłada
na ministra właściwego do spraw zdrowia, w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw
Nr 2
Pestycydy w żywności - ocena ryzyka
379
rolnictwa, obowiązek określenia najwyższych dopuszczalnych poziomów pozostałości pesty-
cydów w środkach spożywczych mając na względzie bezpieczeństwo żywności oraz jednolite
wymagania w tym zakresie obowiązujące w Unii Europejskiej. Aktualnie obowiązującym
w kraju aktem prawnym normującym wartości NDP jest rozporządzenie Ministra Zdrowia
z dnia 16 kwietnia 2004 r. [15] wraz z późniejszymi zmianami [16-20], które implementuje
przepisy prawne obowiązujące w tym zakresie w Unii Europejskiej, tj.:
• w załączniku 1 określającym wartości NDP w środkach spożywczych pochodzenia ro-
ślinnego z wyłączeniem ziarna zbóż (376 substancji) wdraża postanowienia 60 dyrektyw
(ostatnia z 12 lipca 2006 r.),
• w załączniku nr 2 określającym wartości NDP w ziarnie zbóż, w tym fumigantów (284
substancje) wdraża postanowienia 42 dyrektyw (ostatnia z 12 sierpnia 2006 r.),
• w załączniku nr 3 określającym wartości NDP w środkach spożywczych pochodzenia
zwierzęcego mających (74 substancje) i nie mających powinowactwa do tłuszczu (76
substancji) wdraża postanowienia 33 dyrektyw (ostatnia z 12 sierpnia 2006 r.),
• w załączniku nr 4 określającym wartości NDP w środkach spożywczych dla niemowląt
i małych dzieci (16 substancji) wdraża postanowienia 6 dyrektyw (ostatnia z 10 lutego
2003 r.).
Niezwykle istotnym zapisem, który ukazał się w 2005 r. [16] było przyjęcie domyślnej
wartości 0,01 mg/kg jako NDP dla tych kombinacji środek spożywczy/pestycyd, które nie
zostały wymienione w rozporządzeniu oraz jego kolejnych zmianach.
Poza wartościami NDP implementowanymi z dyrektyw Unii Europejskiej, w krajowych
przepisach funkcjonują również tzw. narodowe NDP wyznaczone na podstawie oceny ryzy-
ka dokonywanej przez ekspertów z Państwowego Zakładu Higieny, z mocy rozporządzenia
Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 18 października 2004 r. w sprawie upoważnienia
jednostek organizacyjnych do opracowywania ocen i raportów dotyczących środków ochrony
roślin [10]. Dotyczy to pestycydów dopuszczonych przez Komisję Europejską do stosowania
w środkach ochrony roślin, dla których nie ustalono jeszcze unijnych wartości NDP, a które
podlegają procedurze uzyskania zezwolenia Ministra Rolnictwa i Gospodarki Wsi na dopusz-
czenie do obrotu i stosowania w Polsce. Konieczność ustalania tych wartości normatywnych
wynika z zapisu Art. 38, ust. 2 ustawy z dnia 18 grudnia 2003 r. o ochronie roślin [26].
Aktualnie, w związku z wejściem w życie ustawy o bezpieczeństwie żywności i żywienia
[25], przygotowywane jest nowe rozporządzenie Ministra Zdrowia scalające wszystkie NDP
z poprzednich rozporządzeń [15-20] oraz wprowadzające, o ile zajdzie taka konieczność,
nowe wartości implementowane z Dyrektyw oraz narodowe NDP.
Ukazanie się Rozporządzenia (WE) nr 396/2005 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia
23 lutego 2005 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych poziomów pozostałości pestycy-
dów w żywności i paszy pochodzenia roślinnego i zwierzęcego oraz na ich powierzchni,
zmieniające dyrektywę Rady 91/414/EWG [22] nie zmieniło w chwili obecnej stanu praw-
nego dotyczącego wartości NDP. Dotychczas bowiem ukazał się jedynie załącznik I do ww.
rozporządzenia ustalający wykaz produktów spożywczych i paszowych, do których stosuje
się najwyższe dopuszczalne poziomy pozostałości pestycydów [9]. W terminie późniejszym
mają zostać opublikowane pozostałe załączniki (od II do VII) ustalające m.in. wartości NDP
i tymczasowe NDP. Do chwili wejścia w życie całości rozporządzenia (WE) nr 396/2005
wraz z załącznikami, w Unii Europejskiej obszar ten jest regulowany przez cztery Dyrekty-
wy: 76/895/EWG [1], 86/362/EWG [2], 86/363/EWG [3] i 90/642/EWG [4]. Zamieszczone
380
P. Struciński i in.
Nr 2
w nich wartości NDP (ang.: MRLs –
Maximum Residue Levels
) podlegają stałej aktualizacji i
są publikowane w kolejnych dyrektywach uzupełniających.
MONITORING I URZĘDOWA KONTROLA ŻYWNOŚCI
Zgodnie z aktualnie obowiązującym ustawodawstwem, przez „monitorowanie” rozumie
się prowadzenie zaplanowanej sekwencji obserwacji i pomiarów w celu uzyskania obrazu
stanu zgodności m.in. z prawem żywnościowym [23].
Monitoring jest narzędziem umożliwiającym oszacowanie narażenia konsumentów na
pozostałości pestycydów w środkach spożywczych oraz dokonanie oceny ryzyka. Ponadto
wyniki badań monitorowych dostarczając informacji o rzeczywistych poziomach pozostało-
ści pestycydów mogą wpływać na modyfikowanie zakresu stosowania chemicznych środków
ochrony roślin w celu zmniejszenia ryzyka przekroczeń wartości NDP bądź na zmianę tych
wartości [6]. Konieczność prowadzenia monitoringu pozostałości pestycydów w żywności
wynika z zapisów zarówno ustawy z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności
i żywienia [25] jak i rozporządzenia (WE) nr 396/2005 Parlamentu Europejskiego i Rady
z dnia 23 lutego 2005 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych poziomów pozostałości pe-
stycydów w żywności i paszy pochodzenia roślinnego i zwierzęcego oraz na ich powierzchni,
zmieniające dyrektywę Rady 91/414/EWG [22]. Wszystkie państwa członkowskie są zobo-
wiązane do organizowania monitoringu pozostałości pestycydów, który powinien uwzględ-
niać zarówno zalecenia Komisji Europejskiej jak i indywidualne potrzeby każdego z państw
w zakresie m.in. doboru badanych produktów, pestycydów oraz liczby próbek. Szczegóło-
wych wytycznych dotyczących skoordynowanego wspólnotowego monitoringu, w tym infor-
macji o pestycydach i produktach do monitorowania w najbliższych latach oraz o minimalnej
liczbie próbek każdego produktu do zbadania w poszczególnych państwach członkowskich
dostarczają zalecenia Komisji Europejskiej [29]. W Polsce merytoryczne założenia i plany
narodowego monitoringu pozostałości pestycydów w żywności pochodzenia roślinnego są
opracowywane w Państwowym Zakładzie Higieny, a następnie przekazywane do Głównego
Inspektoratu Sanitarnego. Przy ich określaniu, poza zaleceniami Komisji, przyjmuje się takie
kryteria jak np.: wielkość spożycia produktu w Polsce, przeznaczenie produktu (np. produkty
dla małych dzieci), wyniki monitoringu z poprzednich lat, wielkość zużycia pestycydów w
Polsce i UE, prawdopodobieństwo występowania pozostałości pestycydu na podstawie zakre-
su stosowania i jego właściwości fizyko-chemicznych, właściwości toksykologiczne pestycy-
du, obecność NDP w krajowym i/lub unijnym ustawodawstwie bądź jego brak oraz potencjał
analityczny laboratoriów Państwowej Inspekcji Sanitarnej [8].
Niezależnie od badań monitorowych państwa członkowskie UE są zobligowane do pro-
wadzenia urzędowej kontroli żywności obejmującej m.in. badania pozostałości pestycydów
w środkach spożywczych [22, 23, 25]. Jej celem jest sprawdzenie zgodności badanych pro-
duktów z obowiązującymi wartościami NDP. Rozróżnia się planowaną urzędową i celowaną
kontrolę żywności. Kontrola planowana, której celem jest kontrola jakości zdrowotnej żyw-
ności i ochrona konsumenta przed przekroczeniami wartości NDP jest prowadzona zgodnie
z corocznie przygotowywanym planem pobierania próbek żywności. W odróżnieniu od kon-
troli planowanej, kontrola celowana obejmuje produkty, które wg dostępnych danych mogą
zawierać pozostałości pestycydów na poziomie przekraczającym NDP lub produkty od do-
stawców, u których wcześniej wykazano szczególnie częste przekroczenia [6]. Podobnie jak
Nr 2
Pestycydy w żywności - ocena ryzyka
381
w przypadku monitoringu, założenia i plany urzędowej kontroli żywności pod kątem pozo-
stałości pestycydów w żywności pochodzenia roślinnego są opracowywane w Państwowym
Zakładzie Higieny [8]. Polska uczestniczy w europejskich monitorowych badaniach pozosta-
łości pestycydów w środkach spożywczych pochodzenia roślinnego od 2004 roku stopniowo
zwiększając liczbę badanych próbek i liczbę oznaczanych w nich związków. Roczne raporty
z tych badań wykonywanych przez laboratoria Państwowej Inspekcji Sanitarnej są opracowy-
wane w Państwowym Zakładzie Higieny i następnie przekazywane za pośrednictwem Głów-
nego Inspektoratu Sanitarnego do Komisji Europejskiej. Są one również dostępne na stronie
internetowej Państwowego Zakładu Higieny [7].
PRZEKROCZENIA NDP – OCENA RYZYKA
Zgodnie z obowiązującym rozporządzeniem Ministra Zdrowia z dnia 20 kwietnia 2004 r.
w sprawie pobierania próbek żywności w celu oznaczania pozostałości chemicznych środ-
ków ochrony roślin [12] po stwierdzeniu przekroczenia wartości NDP, laboratorium powinno
potwierdzić tożsamość wykrytej substancji oraz zweryfikować jej stężenie poprzez analizę
jednej lub większej liczby dodatkowych porcji analitycznych pochodzących z oryginalnej
próbki laboratoryjnej. Gdy w próbce powtórzonej wynik nie przekracza NDP, jako wiążący
wynik badania należy przyjąć tę drugą wartość. Oceniając przekroczenie NDP, należy rów-
nież uwzględnić niepewność, jaką obarczony jest wynik. W przypadku gdy wartość NDP
mieści się w przedziale: wynik ± niepewność wyniku, wówczas uznaje się próbkę za zgodną
z wymaganiami, natomiast gdy dolna granica tego przedziału jest większa od NDP, produkt
nie spełnia wymagań jakości zdrowotnej. Laboratoria wykonujące analizy w ramach monito-
ringu i urzędowej kontroli żywności powinny posiadać akredytację w zakresie objętym tymi
badaniami.
W Państwach Członkowskich, w tym w Polsce, w przypadku przekroczeń NDP w prób-
kach z obrotu dokonuje się oceny ryzyka wynikającego z narażenia krótkoterminowego obli-
czając tzw. wartość przewidywanego krótkoterminowego pobrania z żywnością na podstawie
wyniku badania próbki – PSTI (ang.:
Predicted Short Term Intake from sampling result)
i po-
równując ją z tzw. ostrą dawką referencyjną (ARfD), bądź w przypadku jej braku z akcepto-
wanym dziennym pobraniem (ADI). Ocenę tę przeprowadza się dla tzw. populacji generalnej
(w praktyce dla osób dorosłych) oraz tzw. populacji krytycznej, najbardziej wrażliwej na skut-
ki narażenia na pozostałości pestycydów, tzn. dzieci od wieku 1,5 do 6 lat. W wielu krajach
europejskich, w takim deterministycznym modelu oceny narażenia wykorzystuje się dane na
temat wysokiego percentyla (np. 97,5) spożycia wg modelu brytyjskiego (dla dzieci w wieku
1,5 – 3 lat) bądź niemieckiego (dla dziewczynek w wieku 6 lat) [5]. Oceniając ryzyko, należy
wykorzystywać krajowe dane na temat spożycia (m.in. „duże porcje”, masy jednostek pro-
duktów) oraz masy ciała poszczególnych populacji, a w przypadku ich braku dostępne dane
pochodzące z innego kraju europejskiego o zbliżonym profilu spożycia żywności.
Sposób obliczania wartości PSTI jest analogiczny do I(N)ESTI [24]. W przypadku pro-
duktów o masie jednostki < 25 g (np. truskawki) oraz produktów przetworzonych (Model 1)
oblicza się ją wg następującego wzoru [5]:
[ Pobierz całość w formacie PDF ]