powiesci fantastyczne, Język Polski - Lektury
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
, podobnie jak tysiące innych, jest dostępna on-line na stronie
Utwór opracowany został w ramach projektu
przez
E. T. A. HOFFMANN
Powieści fantastyczne
ł. ,
Przedmowa
Do najmniej uprawianych u nas w literaturze dziedzin należy fantastyczność. Henryk
Rewuski w pewnej serii traktuje historie o duchach, ale po prostu jako bajki dla sta-
rych dzieci; Jan Potocki swą bardzo bujną opowieść
Rkopis znaleziony w Saraossie
, peł-
ną dziwnych przygód, zakrojonych na arabski sposób, kończy racjonalistycznym wykła-
dem, który wszystkie czarnoksięstwa opowiadania tłumaczy w sposób naturalny; Boh-
dan Dziekoński, najbardziej skłonny do fantastyczności, występuje jako okultysta, nie
zaś jako marzyciel i wizjoner, odczuwający tajemnicze analogie zjawisk — niezależnie od
doktryny.
Stworzyć świat nowy, barwniejszy od rzeczywistości, a jednak rzeczywisty jako ma-
rzenie, jako wizja, jako opętanie duszy — oto jest motyw istotny literatury fantastycznej.
Nie jest ona ani dydaktyczna, ani symboliczna, ani alegoryczna: to kraina odmienna, choć
styczna do czystej fantasmagorii¹. W świecie wyobraźni jest pewna prawda o kolorycie
specjalnym — prawda psychologiczna. Czasami, jak u Edgara Allana Poe, fantastycz-
ność przybiera cechy, rzekłbyś, matematyki; czasami kaprys nieskończony, bezustan-
ne poszukiwanie rozmaitości, samoironia, wreszcie wprost igraszka — kieruje fantastą;
rzeczywistość go nie zadowala, na tle rzeczywistości codziennej tworzy on inną, nieko-
niecznie doskonalszą i wyższą, ale odmienną, szczególną, barwniejszą; w tragiczności —
tragiczniejszą, w radości — radośniejszą; prawa natury są przestawione albo raczej ulega-
ją jakimś wyższym, poza naturą bytującym, prawom: bezład pozorny zdarzeń, które się
ukazują oku fantastyka, ma w sobie utajoną logikę, że tak powiemy, innej płaszczyzny.
Takim fantastykiem był Ernest Teodor Amadeusz² Hoffmann (–), pisarz nie-
miecki, największy fantasta z fantastów; nawet w owym okresie romantycznym, kiedy to
w Niemczech żyli i pisali: Jean Paul, Tieck, Novalis i inni tego typu autorzy — odznaczał
się najbujniejszą pomysłowością i kolorowością fantazji.
E. T. A. Hoffmann urodził się w Królewcu w roku dnia stycznia. Ojciec
jego był sądownikiem i niezbyt dobrze żył ze swą żoną, córką Doerfera, kobietą chorą,
choć nader zacną. Rodzice rychło się rozeszli, zwłaszcza gdy ojciec otrzymał stanowisko
w Insterburgu (Instruciu) i przeniósł się do tego miasta. Matka z dzieckiem pozostała
w Królewcu. Brat jej, również sądownik, mieszkał z nią razem i pierwszy zajmował się
wychowaniem dziecka. Był to pedantyczny dziwak, który niemało tyranizował chłop-
ca, ale za to uczył go początków muzyki, co bardzo wpłynęło na rozwój jego talentu.
Pociechą dość smutnych pierwszych lat życia Hoffmanna była jego ciotka, osoba stosun-
kowo młoda, pełna dobrego humoru — oraz brat jego babki, stary justycjariusz³ Vötöry,
którego Hoffmann później odmalował w powieści
Majorat
. Dziad ten był, jak to widać
¹
fantasmaoria
— iluzja, fantastyczne obrazy, wizje, również wymieszanie jawy i snu.
²
rnest eodor madeusz
— właściwie trzecie imię Hoffmanna brzmiało Wilhelm, ale w późniejszych latach
przybrał on sobie, ku czci Mozarta, imię Amadeusz.
³
justycjariusz
(daw.) — oprawca, urzędnik powołany do ścigania, przeprowadzenia śledztwa i sądzenia za-
wodowych złodziei oraz rabujących na drogach.
z nazwiska, pochodzenia węgierskiego — i w ten sposób Hoffmann, jak większość ludzi
wybitnych, nie był czystej krwi jednorasowej: był pół-Niemcem, pół-Węgrem.
W ósmym roku życia zaczął chodzić do szkoły, której rektorem był Wannowski, mąż
uczony, a którego Immanuel Kant zaszczycał swą przyjaźnią. Hoffmann początkowo nie
należał do najlepszych uczniów, zwłaszcza łacina i greka szły mu nieszczególnie; chęt-
nie natomiast oddawał się muzyce, której go uczył organista Podbielski oraz malarstwu,
w czym mistrzował mu niezgorszy malarz królewiecki Seeman. Tu w szkole znalazł rów-
nież przyjaciela: był to nieco starszy młodzieniec, Teodor Hippel, który później został
towarzyszem ministra von Hardenberga i nieraz w ciężkich okazjach ratował Hoffman-
na. Jeszcze w szkole będąc, dopomagał Ernestowi w nauce języków klasycznych. Z in-
nych kolegów godni uwagi: Faber — muzyk oraz malarz, Matuszewski, później emigrant
w Paryżu.
W roku wstąpił Hoffmann za poradą rodziny na fakultet prawny, co go straszliwie
Filozof
nudziło; słuchał też Kanta, ale wyznawał, że nic go nie rozumie. Próbował pisać powieści,
romanse awanturnicze, jak
Cornaro
(w tomach) lub
Der Geeimnissolle
, które zaginęły.
Na te czasy przypadła pierwsza jego miłość — do zamężnej uczennicy swej, Kory Hatt,
co stanowiło dramat jego życia aż do małżeństwa w roku .
Te wspomnienia rodzinnego miasta znajdujemy później w jego opowieściach, na
przykład miłość do Kory w
Nocy Św Sylwestra
itd. — Jako tzw. auskultator sądowy⁴
pojechał do drugiego brata swej matki, Doerfera w Głogowie, na praktykę sądowniczą.
Dom tego urzędnika w małym, cichym mieście stanowił oazę życia umysłowego i ar-
tystycznego: zamiłowanie literatury i muzyki kwitło tu w pełni; — tu Hoffmann miał
okazję rozwinąć zwłaszcza swój talent muzyczny i nawet zaczął układać pierwsze kompo-
zycje. Jednocześnie dużo pracował nad malarstwem; ponieważ miał w sobie pewien zmysł
ironii — nęciła go karykatura na wzór Hogartha lub znów fantasmagorie Jakuba Callota.
Ten ostatni rysownik oddziałał bardzo silnie na wyobraźnię Hoffmanna i pierwsze swoje
utwory literackie Hoffman określał jako
antasiestcke in Callots Manier
.
W czasie swego pobytu w Głogowie młody jurysta odbył podróż do Drezna i do
Pyrmont, gdzie w domu gry stracił znaczną sumę; w opowiadaniu
Szczście w rze
za-
chowało się wspomnienie tej podróży. W roku pierwszy raz był w Berlinie, gdzie
zdał egzamin asesorski i gdzie się spotkał z Hippelem. — Po czym wyznaczono go do
służby w nowo nabytych terytoriach pruskich, mianowicie w Poznaniu. Tu Hoffmann,
dzięki swoim talentom i dowcipowi, stał się ulubieńcem towarzystwa. Miał też niema-
ło stosunków w domach polskich; zwłaszcza zbliżył się z rodziną Trzcińskich. W roku
, w kwietniu poślubił Marię Teklę Michalinę Trzcińska, której nazwisko przełożył
na niemiecki: Rörer; i krewni jej też się przezwali Rörer-Trzynsky. Z opowiadań żony
swej ułożył nowelę:
Das Gelbde
(Ślub).
Na balu maskowym w roku Hoffmann wypuścił cały szereg bardzo zabawnych
karykatur, ośmieszających różne osobistości miasta Poznania, między innymi zaś ówcze-
snego gubernatora, generała von Zastrow. Ponieważ tajemnica autorstwa tych karykatur
rychło się wydała — rząd miejscowy postanowił ukarać Hoffmanna i przeniósł go na
gorsze stanowisko, do Płocka. Brak towarzystwa całkiem dobrze oddziałał na młodego
artystę, który jeszcze nie wybrał sobie zawodu.
W Płocku Hoffmann głównie uprawiał muzykę; mianowicie dla sąsiedniego opac-
twa (w Czerwińsku?) komponował msze, oratoria, sonaty. Dzieła te są dziś nieznane;
ponieważ jednak archiwum opactwa Czerwińskiego znajduje się w bibliotece Zamoy-
skich w Warszawie, możliwym jest, że te dzieła muzyczne spoczywają tam pośród innych
pamiątek i byłoby to wdzięczne zadanie dla którego z naszych artystów–muzyków wydo-
być te utwory z pyłu zapomnienia.
W roku , z tytułem radcy Hoffmann z żoną i małą córeczką oraz dwunastoletnią
kuzynką z Poznania (później żoną Łęczyckiego?) przybył do Warszawy, przydzielony do
komisji rządowej. Warszawa uczyniła na Hoffmannie kolosalne wrażenie, jako pełne ruchu
i ożywienia, piękne i bogate miasto stołeczne. Referendarz komisji rządowej, zwierzchnik
Hoffmanna, Hitzig, okazał się dla niego bardzo życzliwy: otworzył mu swoją bibliotekę
i popierał różne jego dążenia, głównie zaś zamiar stworzenia w Warszawie Towarzystwa
⁴
auskultator sdowy
— praktykant sądowy.
. . .
Powieści fantastyczne
Muzycznego. Początkowo mieściło się w pałacu Ogińskich, później jednakże przeniesiono
je do pałacu Mniszków, gdzie Hoffmann sam ornamentował sale
al fresco
⁵. Dnia sierpnia
roku Warszawa, dzięki Hoffmannowi, pierwszy raz usłyszała dzieła Glucka, Mozarta,
Haydna, Cherubiniego.
Niedługo jednakże trwało panowanie pruskie w Warszawie. Wkrótce po bitwie pod
Jeną wkroczyła do Warszawy armia ancuska, z księciem Józefem i Wybickim na czele.
Imieniem cesarza Napoleona rząd pruski został rozwiązany. Założono Księstwo War-
szawskie. Sądy oddane zostały w ręce polskie. Urzędnicy pruscy musieli kraj opuścić.
Hoffmann jednakże tak polubił Warszawę, że jeszcze w niej pozostał; póki miał pienią-
dze (z indemnizacji⁶ ancuskiej), siedział w stolicy: oglądał rewie napoleońskie, śpiewał
u Bernardynów, dalej pracował nad Towarzystwem Muzycznym.
W końcu jednak doszedł do ostatecznej nędzy — skorzystał więc z okazji, że Francuzi
wysyłali pod eskortą swego wojska pruski skarb i wraz z tą ekspedycją udał się do Poznania,
a potem do Berlina.
Rodzina jego przedtem już była w Poznaniu, ale zwolniony z etatu Hoffmann nie miał
środków utrzymania. Okres berliński z roku był najbardziej nieszczęśliwy w jego
życiu.
Raz nawet zmuszony był przyjąć pięć talarów zapomogi w towarzystwie „dla kró-
lewskich urzędników rządowych w Poznaniu i Warszawie”. Nadto ówczesny
llemeiner
nzeier der Deutscen
(urzędowy) ogłosił liryczne
Wezwanie do przyjació lukości z po-
wodu suroweo poożenia urzdników niemieckic w Warszawie
.
Ostatecznie Hoffmann znalazł posadę dyrektora orkiestry w teatrze w Bydgoszczy.
Pensji miał florenów miesięcznie, ale i tę wypłacano mu nieregularnie. Wówczas jed-
nak po raz pierwszy zaczął drukować swoje utwory muzyczne; nadto wydał album kolo-
rowy pod tytułem
Wojsko polskie
. Uzyskał w mieście liczne lekcje śpiewu. Skomponował
Reuiem
i
Miserere
. Pisywał do
eipzier Musik-eitun
oraz do
leante Welt
. W roku
umarła mu córka, a prawie jednocześnie umarł jego wuj, Otto Doerfer z Królewca,
po którym otrzymał talarów. Na roku przypada początek jego działalności lite-
rackiej. Były to głównie studia muzyczne lub opowiadania na tle muzycznym (
Kawaler
Gluck Don Juan Kreisleriana
itd. ). Rzeczy te wraz z innemi wyszły później pod ogól-
nym tytułem:
antasiestcke in Callots Manier latter aus dem aebuce eines reisenden
ntusiasten
— z przedmową Jean Paula Richtera.
Odtąd, ciągle jeszcze pracując jako dyrektor muzyki i kompozytor⁷, przeważnie jed-
nak poświęcał się literaturze. Do dzieł muzycznych bardzo ważnych Hoffmanna należy
opera
ndine
według poematu de la Motte Fouque; opera ta miała średnie powodzenie,
ale kilka lat temu wznowiona — obudziła wielkie zainteresowanie: Hoffmann okazał
się tu niezrozumianym poprzednikiem Ryszarda Wagnera. Opuściwszy Bydgoszcz, Hof-
fman przeniósł się do Drezna i Lipska, które miały wspólny teatr pod dyrekcją Secondy.
Z owych czasów pochodzi ciekawy opis oblężenia Drezna przez armię ancuską.
Tu były napisane
oty arnek Manetyzer utomaty Prinzessin landina
i inne no-
wele — wreszcie pierwsza większa powieść:
liksiry diabelskie
Opuściwszy Saksonię, Hoffmann przeniósł się do Berlina (), gdzie Hitzig otwo-
rzył księgarnię. Tu — na przemiany już to zamożny, już w nędzy — Hoffmann zaczął
się oddawać pijaństwu; alkohol z wolna go przeżerał. Otrzymał zresztą posadę rządową,
jednakże wieczory i noce przepędzał głównie po szynkowniach i winiarniach. W Berli-
nie stworzył sobie Hoffmann kółko przyjaciół, do którego należał księgarz Hitzig, de la
Motte Fouque, Chamisso, Contessa, Tieck, aktor Devrient i inni. Tu powstawały różne
projekty literackie, jak na przykład wydanie zbiorowej książki dla dzieci, którą ułożyli
razem de la Motte Fouque, Contessa i Hoffmann. Ten ostatni dał tu śliczną powiastkę
pod tytułem
Mysi król i iadek do orzeców
, którą Aleksander Dumas (ojciec) prze-
robił na ancuski. Ponieważ kółko to zebrało się po raz pierwszy w winiarni u zbiegu
⁵
al fresco
— technika malarstwa polegająca na nanoszeniu farby na wciąż wilgotny tynk; esk.
⁶
indemnizacja
— tu: odszkodowanie.
⁷
pracujc jako dyrektor muzyki i kompozytor
— Griesebach zaznacza, że w ciągu maja, czerwca i lipca r.
Hoffmann ułożył
Canzoni per uatro oci alla capella
, a mianowicie )
e maris Stella
w F dur, )
De profundis
clamai
w E moll, )
Gloria patri
w C dur, )
Sale redemptor
w A moll, )
Sanctissima
w F dur, )
Sale
reina
w D moll.
. . .
Powieści fantastyczne
Charlottenstrasse i Französischestrasse (Lutter i Wegener) dnia listopada, w dzień
św. Serapiona — członkowie klubu nazwali się
Serapionsbrder
. Mieli oni za obowiązek
opowiadać sobie rozmaite historie. Nadto Hoffmann malował i z kartonu wycinał różne
figurki, występujące w tych opowiadaniach.
Zaznaczę tu mimochodem, że Hoffmann, jak w ogóle romantycy niemieccy, był
zupełnie obojętny w rzeczach politycznych. Mimo to w roku wypuścił broszurę bez-
imienną pod tytułem
Der Dey on lba in Paris
, o ucieczce Napoleona z Elby; broszura
ta jednak zaginęła tak, że dotąd jej nie odnaleziono i nie przedrukowano.
W winiarni Luttera i Wegenera powstał cały szereg opowiadań, znanych pod ogólnym
tytułem:
Serapionsbrder
. Tu należą tzw.
Nactstcke Majorat Ślub Czowiek z Piasku
Meister lo Prinzessin rambilla Klein aces
, wreszcie długa powieść
Kater Murr
itd.
W roku Hoffmann był pełny najlepszych nadziei, ale w rozchorował się
śmiertelnie; skutkiem życia bezładnego i nadużyć alkoholicznych nastąpiło wycieńczenie
organizmu i paraliż niemal całkowity.
Jakiś czas jeszcze humor i fantazja mu dopisywały: dyktując, ułożył kilka ostatnich
agmentów, jak
Narożne okno Wyzdrowienie
oraz krótki urywek
Naiwnoś
. Kilka opo-
wiadań, jak
Neueste Scicksale eines abenteuerlicen Mannes
oraz
Der eind
— pozostało
niewykończonych.
Umarł w Berlinie dnia czerwca roku.
Na grobowcu jego, który mu wystawili przyjaciele, zaznaczono, że był znakomity jako
pisarz, jako muzyk, jako malarz.
Istotnie we wszystkich tych trzech kierunkach wykazał Hoffman talent niepospo-
lity, ale najświetniejszy był w opowiadaniu fantastycznym; chociaż miał w tym rodzaju
poprzedników, to jednak sam w tym typie stworzył własny odcień fantasmagorii, która
słusznie zowie się hoffmannowską.
Francuzi, bardzo wrażliwi na piękno literackie, pierwsi wcześniej niż sami Niemcy
ocenili wartość Hoffmanna, który należy do tak zwanych
auteurs franciss
, to jest choć
cudzoziemców, zaliczonych jednak do literatury ancuskiej. — Zachwycał się nim Aled
de Musset, G. de Nerval, Teofil Gautier, Honoré Balzac, George Sand, Baudelaire i inni.
Tłumaczyli go różni, a między innymi Aleksander Dumas (ojciec) przerobił jego
iadka
do orzeców
. Również bardzo upowszechniony jest Hoffmann we Włoszech, a na język
angielski tłumaczył go nie byle kto, bo Thomas Carlyle.
Po polsku Hoffmann mało jest znany dotychczas; brak zmysłu fantastyczności spra-
wił, że pierwszy zbiór tłumaczeń tego autora, wydany pod tytułem
Powieści of-
fmanna tum z ory M r Wereszczyski Warszawa nakad Natansona
—
zawiera właśnie te utwory, w których, mimo piękność, istota hoffmannowskiego talen-
tu — fantastyczność — występuje słabiej. (
Dola raczy ermata Sinor ormica Doża
i Doaressa
). Dopiero w
Kosac
() drukuje Józef Pracki przekład
Majoratu
, a Felicjan
Faleński przekład noweli
Sandmann
pod tytułem
Czowiek w piasku
. Przed kilku laty wy-
szły w Bibliotece Dzieł Wyborowych
Diable liksiry
, a w Bibliotece Złoczowskiej tomik
zawierający
Pann de Scudery
oraz
Kopalnie aluskie
. Wreszcie wydany został
oty Gar-
nek
w przekładzie J. Kleczyńskiego (). Kilkakrotnie też wychodziła
istoria iadka
do orzeców
jako arcydzieło literatury dla dzieci.
W niniejszym zbiorku korzystamy z niektórych dawnych tłumaczeń; pozostałe są
naszego pióra.
Antoni Lange
Don Juan
( żą )
Teatr
Dźwięczny a mocny głos wołający: „Widowisko się zaczyna!” zbudził mnie ze słodkiego
snu, w jakim byłem pogrążony. Basy brzęczą, jedne przez drugie — uderzenie bębna —
huk trąby — jasne
wydobyte z obojów — preludium skrzypcowe: oczy sobie przecie-
ram, czy diabeł drwi sobie ze mnie?… Nie, jestem w pokoju hotelu, dokąd przybyłem
. . .
Powieści fantastyczne
[ Pobierz całość w formacie PDF ]