poprawna.polszczyzna.nazwiska, Różności, Język polski
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Odmieniajmy nazwiska!
Jednym z najgłębiej zakorzenionych przesądów dotyczących polszczyzny jest
przekonanie o nieodmienności nazwisk. IleŜ to razy widziałam dyplom uznania dla... Jana
Nowak czy Piotra Szyszko. Szczytem bezradności okazała się pani dzwoniąca do poradni
językowej z Bardzo WaŜnego Urzędu, która prosiła o pomoc w sformułowaniu zaproszenia
dla gościa nazywającego się Nowicki!
Jak to napisa
ć? – pytała zrozpaczona –
przecie
Ŝ
nazwisk nie mo
Ŝ
na odmienia
ć
!
To nieprawda!
Wszystkie nazwiska polskie i wi
ę
kszo
ść
obcych mo
Ŝ
na i trzeba
odmienia
ć
!
To kategoryczne stwierdzenie dotyczy oczywiście nazwisk noszonych przez
męŜczyzn. Nazwiska kobiet odmieniają się jedynie wtedy, gdy są zakończone na
–a
,
np.
Kowalska, Zar
ę
ba, Biała
.
Nazwiska m
ęŜ
czyzn zako
ń
czone na spółgłosk
ę
Wszystkie nazwiska męŜczyzn zakończone na spółgłoskę są odmienne. Pozostawienie
ich w formie mianownikowej jest raŜącym błędem.
Sm
ę
dzik, Roma
ć
, Piec
,
Babut, Majos,
Kleps
odmieniają się jak rzeczowniki rodzaju męskiego:
M. Smędzik Romać Piec Babut Majos Kleps
D. Smędzika Romacia Pieca Babuta Majosa Klepsa
C. Smędzikowi Romaciowi Piecowi Babutowi Majosowi Klepsowi
B. Smędzika Romacia Pieca Babuta Majosa Klepsa
N. Smędzikiem Romaciem Piecem Babutem Majosem Klepsem
Msc. Smędziku, Romaciu Piecu Babucie Majosie Klepsie
W. Smędzik! Romać! Piec! Babut! Majos! Kleps!
Nieco więcej kłopotów moŜe sprawiać odmiana nazwisk, które mają w mianowniku
e,
np.
Malec, St
ę
pie
ń
, Rerek, Łyczek, Dudek, Krzemie
ń
, Płomie
ń
, Rumie
ń. Jeśli są one toŜsame z
rzeczownikami pospolitymi, powinny odmieniać się tak samo, a więc
Malca,
Łyczka, Dudka
,
ale
Krzemienia, Płomienia, Rumienia
. Formy mające tematyczne
e (
tzw.
e
ruchome), a
zakończone na
–ec, -e
ń
, -ek,
zwykle
gubią
e
w przypadkach zaleŜnych:
M. Borowiec Leniec Kwiecień Rerek
D. Borowca Leńca Kwietnia Rerka
C. Borowcowi Leńcowi Kwietniowi Rerkowi
B. Borowca Leńca Kwietnia Rerka
N. Borowcem Leńcem Kwietniem Rerkiem
Msc. Borowcu Leńcu Kwietniu Rerku
W. Borowiec! Leniec! Kwiecień! Rerek!
Sporo wątpliwości budzi odmiana nazwisk zakończonych na
–er
i
–el
.
Szustera
czy
Szustra
?
Rimmela
czy
Rimmla
? Są to obce nazwy, kłopoty z nimi wynikają z róŜnego stopnia
przyswojenia ich do polszczyzny. Mniej trudności sprawiają te, które są zakończone na
–er,
poniewaŜ w odmianie najczęściej zachowują
e
, np.
Fiszer – Fiszera
,
Weber – Webera,
Wagner – Wagnera, Faber – Fabera
. Chyba jedynie w nazwiskach
Luter
i
Szuster
e
jest
ruchome:
Lutra, Lutrowi, Lutrem; Szustra, Szustrowi, Szustrem
.
Inaczej jest w nazwach osobowych zakończonych na
–el
, które łatwiej i szybciej
adaptujemy do polszczyzny. Występujące w nich
e
traktujemy najczęściej jako ruchome:
Hegel – Hegla
,
Haendel – Haendla, Wedel – Wedla
. Takie postępowanie jednak nie zawsze
jest słuszne. Znane powszechnie nazwisko kompozytora
Ravela
zachowuje
e
przy odmianie,
ale podobnie brzmiący
Havel
po krótkim okresie wahań:
Havela
czy
Havla
? ustabilizował się
w polszczyźnie w postaci:
Havla.
2
Rimmel, Merkel, Bartel
mogą mieć w przypadkach zaleŜnych postać
Rimmela,
Merkela
,
Bartela,
albo
Rimmla, Merkla, Bartla
.
W nazwiskach jednosylabowych
e
pozostaje zawsze:
Cech, Cecha, Cechowi; Mech,
Mecha, Mechowi.
Nazwiska toŜsame z rzeczownikami pospolitymi, np.
Kozioł, Kocioł, Goł
ą
b
moŜna
odmieniać dwojako: albo
Kozioła, Koziołowi, Koziołem; Kocioła, Kociołowi, Kociołem;
Goł
ą
ba, Goł
ą
bowi, Goł
ą
bem
albo
Kozła, Kozłowi, Kozłem; Kotła, Kotłowi, Kotłem; Goł
ę
bia
,
Goł
ę
biowi, Goł
ę
biem
. Wzorzec odmiany wybiera sam właściciel. Trzeba jednak podkreślić,
Ŝe norma wzorcowa aprobuje jedynie formy
Goł
ą
ba, Kocioła, Kozioła.
Jeśli nazwisko kończy się na
–ów
, w jego odmianie uwzględniamy wymianę
ó : o
, np.
M. Franków Iwasiów Józków
D. Frankowa Iwasiowa Józkowa
C. Frankowowi Iwasiowowi Józkowowi
B. Frankowa Iwasiowa Józkowa
N. Frankowem Iwasiowem Józkowem
Msc. Frankowie Iwasiowie
Józkowie
W.
Franków!
Iwasiów!
Józków!
Nazwiska m
ęŜ
czyzn zako
ń
czone na samogłosk
ę
Nazwiska zako
ń
czone na samogłosk
ę
–a
, np.
Herba, Jagła, G
ę
bala, Dziuba,
Muskała, Dolata, Suwała, Wraga, Kuczera
odmieniają się jak rzeczowniki Ŝeńskie:
M. Wraga jak droga Dziuba jak kobieta Głowala jak gospodyni
D. Wragi drogi Dziuby kobiety Głowali gospodyni
C. Wradze drodze Dziubie kobiecie Głowali gospodyni
B. Wragę drogę Dziubę kobietę Głowalę gospodynię
N. Wragą drogą Dziubą kobietą Głowalą gospodynią
Msc. Wradze drodze Dziubie kobiecie Głowali gospodyni
W. Wraga! drogo! Dziuba! kobieto! Głowala! gospodyni!
W liczbie mnogiej nazwiska te przybierają taką samą postać jak rzeczowniki męskie
osobowe.
Nazwiska m
ęŜ
czyzn zako
ń
czone na
–o
odmieniają się jak rzeczowniki Ŝeńskie, czyli
tak samo jak nazwiska zakończone na
–a.
Huczko, Butenko, Ba
ń
ko
mają takie formy jak
rzeczownik
dziewczynka,
a
Skrendo, Lato
jak
kobieta.
M. Huczko Butenko Bańko dziewczynka Skrendo Lato kobieta
D. Huczki Butenki Bańki dziewczynki Skrendy Laty kobiety
C. Huczce Butence Bańce dziewczynce Skrendzie Lacie kobiecie
B. Huczkę Butenkę Bańkę dziewczynkę Skrendę Latę kobietę
N. Huczką Butenką Bańką dziewczynką Skrendą Latą kobietą
Msc. Huczce Butence Bańce dziewczynce Skrendzie Lacie kobiecie
W. Huczko! Butenko! Bańko! dziewczynko! Skrendo! Lato! kobieto!
Nazwiska zakończone na
–o
odmieniane są niechętnie. Trochę to dziwi, bo Ŝaden
Polak nie będzie miał wątpliwości, Ŝe mieszka na placu
Ko
ś
ciuszki
, dyskutuje
o Matejce
czy
uwielbia
Moniuszk
ę. Odmienia zatem te nazwiska zakończone na
–o
, które dobrze zna, ale
takie jak
Lulejko
czy
Lipko
najczęściej pozostawi nieodmienione.
Zdarza się jednak, Ŝe na podstawie formy któregoś przypadka gramatycznego nie
sposób dojść do podstawowej postaci nazwiska. Jeśli na przykład WaŜny Urząd wzywa
obywatela
Jana Lipk
ę do zapłacenia kary, to wezwanie moŜe odebrać i
Jan Lipka
, i
Jan
Lipko,
oba nazwiska bowiem odmieniają się według tego samego wzorca
.
Dlatego w takim
3
urzędowym zawiadomieniu, aby uniknąć dwuznaczności, moŜna pozostawić nazwisko
zakończone na
–o
w formie mianownikowej. Dotyczy to równieŜ nazwisk typu
Brunetko,
Ś
nie
Ŝ
ko, Łopato
czy
Kapusto
, które w przypadkach zaleŜnych przybierają takie same formy
gramatyczne, jak
Brunetka,
Ś
nie
Ŝ
ka, Łopata, Kapusta
, dlatego nazwiska zakończone na
–o
moŜna pozostawić w mianownikowej formie. W liczbie mnogiej odmieniają się one jak
rzeczowniki męskie osobowe
: Lipkowie, Lipków, Lipkom, Lipków, Lipkami, o Lipkach
.
Niewielka grupa nazwisk, w których końcówka
–o
występuje po głosce miękkiej, np.
Kuzio, Pysio, Mizio,
odmienia się jak rzeczowniki pospolite
wujcio, dziadzio
lub jak
zdrobniałe imiona
Stasio, Kazio
:
M. Kuzio Pysio Mizio wujcio Stasio
D. Kuzia Pysia Mizia wujcia Stasia
C. Kuziowi Pysiowi Miziowi wujciowi Stasiowi
B. Kuzia Pysia Mizia wujcia Stasia
N. Kuziem Pysiem Miziem wujciem Stasiem
Msc. Kuziu Pysiu Miziu wujciu Stasiu
W. Kuzio! Pysio! Mizio! wujciu! Stasiu!
RóŜnica w odmianie między nazwami własnymi a wyrazami pospolitymi występuje
jedynie w wołaczu.
ChociaŜ
nazwiska m
ęŜ
czyzn zako
ń
czone na
–e
mają rodowód niemiecki, są mocno
zakorzenione w naszej kulturze.
Raszke, Reszke, Linde, Lipke, Sztetke, Krauze, Kolbe
odmieniają się jak przymiotniki:
M. Raszke Lipke Kolbe zielony
D. Raszkego Lipkego Kolbego zielonego
C. Raszkemu Lipkemu Kolbemu zielonemu
B. Raszkego Lipkego Kolbego zielonego
N. Raszkem Lipkem Kolbem zielonym
Msc. Raszkem Lipkem Kolbem zielonym
W. Raszke! Lipke! Kolbe! zielony!
RóŜnica między odmianą nazwisk zakończonych na
–e,
a odmianą przymiotników tkwi w
końcówkach narzędnika i miejscownika. Nazwy własne mają w tych przypadkach końcówkę
–em
.
Nazwisk zakończonych na
–e
moŜemy nie odmieniać, jeśli towarzyszyć im będzie
inny odmieniony rzeczownik: imię, tytuł grzecznościowy, tytuł naukowy. MoŜemy
powiedzieć:
Id
ę
na wykład profesora Handke,
ale tylko:
Id
ę
na wykład Handkego.
. W liczbie mnogiej
Linde, Reszke, Handke
odmieniają się jak rzeczowniki męskie
osobowe:
M. Lindowie Reszkowie Handkowie ojcowie
D. Lindów Reszków Handków ojców
C. Lindom Reszkom Handkom ojcom
B. Lindów Reszków Handków ojców
N. Lindami Reszkami Handkami ojcami
Msc. Lindach Reszkach Handkach ojcach
W. Lindowie! Reszkowie! Handkowie! ojcowie!
Z
nazwiskami zako
ń
czonymi na –y, -i
typu
Długi, Zmy
ś
lony, Borowy, Czarzasty,
Batory, Pini
,
Bardini
nie mamy większych kłopotów, odmieniają się one bowiem jak
przymiotniki:
M.
Zmyślony
Dolny
Batory
dobry
Bardini
tani
D. Zmyślonego Dolnego
Batorego
dobrego
Bardiniego taniego
C.
Zmyślonemu Dolnemu
Batoremu
dobremu
Bardiniemu taniemu
4
B. Zmyślonego Dolnego Batorego dobrego Bardiniego taniego
N. Zmyślonym Dolnym Batorym dobrym Bardininim tanim
Msc. Zmyślonym Dolnym Batorym dobrym Bardinim tanim
W. Zmyślony! Dolny! Batory! dobry! Bardini! tani!
W liczbie mnogiej nazwiska te odmieniają się takŜe jak przymiotniki, jedynie formy
mianownika i wołacza mogą przybierać końcówkę
–owie
:
M.
Dolnowie lub Dolni Bardiniowie
zieloni
D.
Dolnych
Bardinich
zielonych
C.
Dolnym
Bardinim
zielonym
B.
Dolnych
Bardinich
zielonych
N.
Dolnymi
Bardinimi
zielonymi
Msc. Dolnych
Bardinich
zielonych
W.
Dolnowie! lub Dolni! Bardiniowie!
zieloni!
.
Nazwiska dwuczłonowe
Gdy męŜczyzna nosi nazwisko dwuczłonowe, dobrze byłoby dociec, czym jest
pierwsza część. Jeśli jest pseudonimem i – co za tym idzie – moŜe występować samodzielnie,
obie części trzeba odmieniać według odpowiednich wzorców omówionych wyŜej:
M. Frycz-Modrzewski Boy-śeleński Nowak-Jeziorański
D. Frycza-Modrzewskiego Boya-śeleńskiego Nowaka-Jeziorańskiego
C. Fryczowi-Modrzewskiemu Boyowi-śeleńskiemu Nowakowi-Jeziorańskiemu
B. Frycza-Modrzewskiego Boya-śeleńskiego Nowaka-Jeziorańskiego
N. Fryczem-Modrzewskim Boyem-śeleńskim Nowakiem-Jeziorańskim
Msc. Fryczu-Modrzewskim Boyu-śeleńskim Nowaku-Jeziorańskim
W. Frycz-Modrzewski! Boy-śeleński! Nowak-Jeziorański!
Jeśli pierwszy człon nazwiska jest nazwą herbu lub dawnym zawołaniem bojowym,
zwyczajowo nie odmieniamy go, chyba Ŝe jest zakończony na
–a
, np.
Jastrz
ę
biec-Kozłowski, Jastrz
ę
biec-Kozłowskiego, Jastrz
ę
biec-Kozłowskiemu;
Korwin-Szymanowski, Korwin-Szymanowskiego, Korwin-Szymanowskiemu;
Chamier-Gliszczy
ń
ski, Chamier-Gliszczy
ń
skiego, Chamier-Gliszczy
ń
skiemu,
ale:
Nowina-Konopka, Nowiny-Konopki, Nowinie-Konopce;
Grzymała-Siedlecki, Grzymały-Siedleckiego, Grzymale-Siedleckiemu.
Nazwiska kobiet
We współczesnej polszczyźnie mogą one występować w dwóch postaciach: męskiej i
Ŝeńskiej. Nazwisko męskie noszone przez kobietę jest nieodmienne:
Anna Nowak, Anny
Nowak, Annie Nowak
(odmienia się tylko imię). MoŜe to prowadzić do nieporozumień, jeśli
nie połączymy go z wyrazem jednoznacznie określającym płeć (imię, tytuł grzecznościowy).
Mgr A. Nowak
moŜe być zarówno kobietą, jak i męŜczyzną. PoŜądana jest więc pełna forma
imienia.
Kobiety nie odmieniają swego nazwiska takŜe wtedy, gdy jest ono zakończone na
–o
(
Ba
ń
ko,
Ś
nie
Ŝ
ko
), na
–e
(
Reszke, Mitke
) i na
–y
(
Polony, Ciepły
).
Zdarza się, Ŝe właścicielka męskiego nazwiska chce dodać do niego Ŝeńskie
zakończenie. MoŜe wtedy dołączyć cząstkę
–owa
(
Nowakowa, Korbanowa
, jeśli jest Ŝoną
Nowaka
czy
Korbana)
lub
–ówna
(
Nowakówna, Korbanówna
, jeśli jest córką). Do nazwisk
zakończonych na samogłoskę
–a,
np.
Zar
ę
ba, Puzyna, Konopka
Ŝony mogą dodać cząstkę
5
-
owa
(Zar
ę
bowa, Puzynowa, Konopkowa
), albo
–ina
(
Zar
ę
bina, Puzynina, Konopczyna
),
córka natomiast dodaje cząstkę
–ówna
(
Zar
ę
bówna, Puzynówna,
Konopkówna
) lub
-anka
(
Zar
ę
bianka, Puzynianka, Konopczanka
). Takie formy są charakterystyczne dla artystek, Ŝeby
przypomnieć
Zaj
ą
cówn
ę
, Kucówn
ę
, Czubówn
ę
, Skar
Ŝ
ank
ę
, Ludwi
Ŝ
ank
ę
czy
Ś
nie
Ŝ
ank
ę
.
Jeśli
temat nazwiska zakończony jest na spółgłoskę
-g
, wówczas Ŝeńską formę tworzymy
wyłącznie przez dodanie cząstek
–ina, –anka
:
Wraga, Wra
Ŝ
yna, Wra
Ŝ
anka; Skarga,
Skar
Ŝ
yna, Skar
Ŝ
anka.
Nazwiska zakończone na
–ówna, -anka
odmieniają się według deklinacji
rzeczownikowej Ŝeńskiej, jak rzeczowniki
panna, skakanka
:
M.
Zającówna panna ŚnieŜanka
skakanka
D.
Zającówny panny ŚnieŜanki
skakanki
C.
Zającównie pannie ŚnieŜance
skakance
B.
Zającównę pannę ŚnieŜankę
skakankę
N.
Zającówną panną ŚnieŜanką
skakanką
Msc. Zającównie pannie ŚnieŜance
skakance
W. Zającówno! panno! ŚnieŜanko! skakanko!
Nazwiska przymiotnikowe zakończone na
–y
w odniesieniu do kobiet mogą
przybierać formę trojaką. Pani Anna, która wyszła za mąŜ za pana
Łakomego,
moŜe nazywać
się tak jak mąŜ -
Łakomy
, moŜe utworzyć Ŝeńską formę
– Łakoma
, moŜe teŜ dołączyć cząstkę
–
owa
i nazywać się
Łakomowa
(choć to najrzadsza sytuacja).
W dwuczłonowych nazwiskach kobiet na pierwszym miejscu stawia się nazwisko
rodowe, na drugim - po męŜu
: Kossak-Szczucka, Dunin-Kostkiewiczowa, Okopie
ń-
Sławi
ń
ska,
Resich-Modli
ń
ska
. Utrwalona w polszczyźnie kolejność nazwisk naszej wielkiej rodaczki
Marii Curie-Skłodowskiej
jest niepoprawna. Lepszy jest szyk
Maria
Skłodowska-Curie.
Kobiety odmieniają swe dwuczłonowe nazwiska według wzorów odpowiednich dla
kaŜdego członu osobno:
Resich-Modli
ń
ska, Resich-Modli
ń
skiej; Pawlikowska-Jasnorzewska,
Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej.
Pani
Nowak-Kowal
wcale nie odmienia swojego nazwiska,
chyba Ŝe zdecydowała się być
Nowak-Kowalow
ą.
Szyk imienia i nazwiska
W języku polskim obowiązuje stały szyk: najpierw podajemy imię, później nazwisko.
Umieszczanie imienia po nazwisku jest bardzo raŜące. Mówimy więc i piszemy nie:
!
Kowalski
Adam
lecz
Adam Kowalski
, nie !
Kwiatkowska Beata
lecz
Beata Kwiatkowska
.
Zwyczaj taki jest uzasadniony historycznie. Początkowo kaŜdy człowiek miał tylko
jedno imię:
Radost, Miłosław, Zdziewuj
. Później do imienia dodawano imię ojca:
Adalbert
syn
Sulena,
miejscowość, z której człowiek pochodził:
Bernard z Ruszczy, Zbyszko z
Bogda
ń
ca
albo wykonywany zawód:
Paweł koniuszy, Ma
ć
ko kapelan
.
W XIII wieku pojawia się juŜ system dwuimienny. Jako druga nazwa występują formy
odojcowskie, np.
Wojciech Sirakowic
(tzn.
Wojciech syn Siraka
), a takŜe przezwiska
utworzone od wyrazów pospolitych:
Sulisław G
ę
ba, Jan Kika
(tak nazywano człowieka bez
ręki).
W XIV wieku szlachta zaczyna powszechnie stosować obok imienia drugą nazwę,
najczęściej od nazwy miejscowości, np.
Jan z Ole
ś
nicy, Mikołaj Sułkowski
(pochodzący z
Sułkowic
), albo nazwę osobową, np.
Piotr Gramatyka, Mikołaj Ozi
ę
błowski
. Dopiero w XVII
wieku szlachta nosi nazwiska dziedziczone, przechodzące z ojca na syna, podczas gdy
mieszkańcy wsi nie mają jeszcze wtedy ustalonych nazwisk. W dokumentach z tego czasu
moŜna przeczytać na przykład o
Bła
Ŝ
eju Wieruszu vel Zielonce
, a więc człowieku o nie
ustalonym nazwisku.
[ Pobierz całość w formacie PDF ]