polonistyka 200910(9) DEMO, filologia polska, polonistyka
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
TAJNIKI WARSZTATU
Przestrzeń
i granice wolności
MaRTa WRZeŚNIeWsKa-PIeTRZaK
Koncepcja wolności wpisana w teksty Jana Pawła II może stać się nie tyl
-
ko jednym z ważnych kontekstów interpretacyjnych analizowanych utwo
-
rów literackich na lekcjach języka polskiego. Może stać się również nauką
właściwego pojmowania wolności w czasach, gdy o prawdziwej wolności
mówi wielu, lecz nie wszyscy rozumieją jej znaczenie.
Wielokrotnie powtarzane są opinie o trud-
nościach zrozumienia tekstów Karola Woj-
tyły oraz o prostocie i jasności wypowiedzi
Jana Pawła II, zwłaszcza jego homilii i listów
kierowanych do młodzieży. Lektura tekstów
Ojca Świętego wymaga od odbiorcy zaanga-
żowania i erudycji, co
–
potocznie rzecz uj-
mując
–
odstrasza często młodego czytelnika.
Jak wskazują badania, większość młodych
czytelników (także przedstawicieli „pokole-
nia JP2”) nie zna dobrze biograii Karola Woj-
tyły ani jego twórczości literackiej. Niepo-
kojące staje się traktowanie Jana Pawła II jak
ikony popkultury, postaci medialnej, papieża
porywającego tłumy i niezwracanie uwagi na
jego przesłanie, na treści zawarte w kolejnych
wypowiedziach, na kontekst, w jakim się one
pojawiały. Jednak właśnie przesłanie zawar-
te w wielu fragmentach zarówno dramatów
i poezji, jak i homilii Jana Pawła II wydaje
się ciągle niezwykle aktualne i nośne w ob-
liczu problemów, z którymi styka się współ-
cześnie młodzież.
Przemówienie Ojca Świętego z 2 czerwca
1979 r. zawiera kilka ważnych kwestii, wśród
których znalazło się również pojęcie wolno-
ści
.
Wartość ta w dzisiejszym świecie jest wie-
lorako rozumiana. Kultura masowa, w tym
czasopisma, programy telewizyjne, reklamy
w sposób krzykliwy, nierzadko wręcz agre-
sywny, narzucają własną deinicję wolności,
którą sprowadzić można do hasła „Róbta,
co chceta”. Rozważania oparte na analizie
zawartości pism młodzieżowych zderzone
z deiniowaniem wolności występującym
w tekstach Ojca Świętego w wyraźny sposób
uwidaczniają odmienne rozumienie i jedno-
cześnie deiniowanie wolności. Warto więc
zderzyć ze sobą sposoby deiniowania wol-
ności przez samą młodzież z deinicjami za-
wartymi w słownikach języka polskiego, eks-
plikacjami tego pojęcia w czasopismach mło-
dzieżowych, a następnie w homilii papieża.
Zwrócić wówczas należy uwagę zarówno na
deinicyjne, jak i niedeinicyjne składniki
znaczeń wyrazu
wolność
, składniki mniej lub
bardziej istotne, ustabilizowane społecznie
lub niepojawiające się w deinicjach słowni-
kowych.
Poszukując odpowiedzi na pytanie, czym
jest wolność, warto zwrócić również uwagę
na wyrazy pokrewne i bliskoznaczne oraz
antonimy, ich konotacje oraz konteksty, w ja-
kich się pojawiają.
Trójstopniowe rozumienie wolności przez
Ojca Świętego pokazuje, iż wolność prezen-
towana w kulturze masowej jest wolnością
najniższą, wolnością egoistyczną, rozumianą
60
polonistyka
TAJNIKI WARSZTATU
jako ucieczka od ograniczeń, zakazów i na-
kazów. Natomiast dwa kolejne poziomy wol-
ności: ponadjednostkowa, biorąca pod
uwagę dobro drugiego człowieka oraz reli-
gijna (zwana także w tekstach papieża-Polaka
„wolnością do”) stanowią wartość współcze-
śnie niezwykle rzadko spotykaną. Ta hierar-
chiczna deinicja wolności stać się może cie-
kawym kontekstem interpretacyjnym dla
tekstów stanowiących literackie wołania Po-
laków o wolność narodu i ojczyzny. Wolność
narodu bowiem, wolność zbiorowa, ponad-
jednostkowa prześwietlona przez myśl pa-
pieską pozwoli krytycznie spojrzeć na prze-
słania zawarte w tych utworach.
Równie ciekawe może być ukazanie nie-
jednoznacznego wartościowania zawartego
w nazwie wartości, jaką jest wolność. Próba
samodzielnego odtworzenia deinicji wolno-
ści w duchu jej rozumienia przez Jana Pawła
II pokaże, iż wyraz nacechowany aksjologicz-
nie nie musi być na stałe związany z jednym
tylko znakiem wartości.Wolność ujmowana
jako swoboda, swawola, liberalizm może sta-
nowić również przykład zniewolenia, a zatem
stać się wartością negatywną. Wolność zakła-
da określony wybór: dobra lub zła. Prawdzi-
wą wolnością według Ojca Świętego jest
tylko ta, która urzeczywistnia się przez
prawdę o dobru. Natomiast wybór „łatwiej-
szej” drogi, polegającej na używaniu wolno-
ści i odrzucaniu wszelkich ograniczeń, pro-
wadzi do tzw. „złotej wolności”, będącej
tylko pozorem i ułudą.
Ukazanie tego swoistego zapętlenia uzmy-
słowi młodemu człowiekowi, iż nierzadko an-
tonimiczne rozumienie pojęć musi być obwa-
rowane deinicją, w przeciwnym razie ulegną
one rozmyciu, ich znaczenie stanie się płynne,
co z kolei może prowadzić do rozmaitych ma-
nipulacji słowem i jego znaczeniem. Przykła-
dem tego rodzaju działań jest tworzenie ety-
kiet językowych, charakteryzujących się m.in.
nieustalonym i niejednoznacznym znacze-
niem waloryzującym, niejednokrotnie uzależ-
nionym od narzuconego kontekstu.
Jan Paweł II często nawiązywał do pro-
blemu wolności słowa, podkreślając, że wol-
ność publicznego wyrażania poglądów wcale
nie jest równoznaczna z wolnością słowa,
które staje się w tej sytuacji wyjątkowo po-
datne na manipulacje, kłamstwo i podstęp.
Warto tego typu rozważania odnieść do tak
często przywoływanego przez Jana Pawła II
Norwida i jego wiersza
Rzecz o wolności
słowa
, w którym poeta podejmuje problem
„wolności mowy” i związanych z tym nie-
bezpieczeństw.
Przywołując Norwida, nie można nie
wspomnieć o poetyckiej koncepcji słowa ro-
mantycznego poety. słowa-klucze jego twór-
czości pokazują, iż ich wyraźenie odbiega
znacznie od istniejącego ówcześnie znaczenia
słownikowego danego pojęcia kluczowego
do zrozumienia tej niełatwej dla ucznia twór-
czości. Te swoiste przesunięcia semantyczne
charakterystyczne są również dla twórczości
słownej Jana Pawła II, który niezwykle
mocno troszczył się o to, by
odpowiednie dać
rzeczy słowo
, ale jednocześnie ukazać je
w kon kretnym i czytelnym kontekście. Przy-
kładem takich zabiegów jest właśnie troska
o dobre rozumienie wolności, zawarta w
Pa-
mięci i tożsamości
, a także homiliach i innych
utworach.
Omawiając znaki wartości łączące się z po-
jęciem wolności, warto zwrócić uwagę na pa-
radoksy semantyczne, którymi operuje Jan
Paweł II. Należy w tym miejscu przytoczyć
stwierdzenie: „być wolnym w niewoli”, od-
noszące się do sytuacji narodu zniewolonego
systemem totalitarnym, który – trwając
w Bogu i wierze – nie traci swej tożsamości
i poczucia suwerenności. Z kolei nawiązanie
do zbudowanej przez Ojca Świętego triady
„miłość – niewola – większa wolność” ukaże
inny paradoks ujawniający się na skali warto-
ści. Osiągnięcie wolności dojrzałej jest możli-
we dzięki miłości do Boga, a jej istotą jest do-
browolna rezygnacja z wolności indywidual-
nej. W ten sposób niewola, mająca negatywne
konotacje, w połączeniu z miłością i wiarą zy-
skuje pozytywne nacechowanie i prowadzi do
prawdziwej wolności – wolności duchowej.
W tym kontekście wolność religijna jest
tą, która stanowi prawdziwe pojmowanie
9/2009
61
TAJNIKI WARSZTATU
wolności w nauce Ojca Świętego. Może być
ona zdeiniowana tylko za pomocą związku
z inną wartością (równie wielowartościową,
co wolność) – miłością. Niewolnik miłości
to, według Jana Pawła II, najwyższy wymiar
wolności, w której wartość ta zyskuje wymiar
transcendentny, skierowana jest ku Bogu.
W jednej ze swych homilii (Częstochowa,
1983) Ojciec Święty, mówiąc o wolności re-
ligijnej, przywołuje liryk Leopolda staffa
Oto
twa pieśń
, którego interpretacja w pewnym
sensie domaga się wręcz tego kontekstu in-
terpretacyjnego. słowa poety
Wolność nie
jest ulgą, lecz trudem wielkości
pozwalają
ukazać wolność jako zadanie, które jest po-
stawione przed człowiekiem, zadanie, które
powinno stać się kierunkowskazem w życiu
każdego. Trud wypełniania tego zadania zro-
zumieć można tylko wtedy, gdy się odkryje,
że
wolności człowiek możne używać dobrze
lub źle. Może przez nią budować lub nisz-
czyć.
splot wartości, który widoczny jest w de-
iniowaniu wolności przez Ojca Świętego,
można również odnieść do niezwykłej dba-
łości o precyzję przekazu zawartego w sło-
wach papieża. Warto się w tym miejscu za-
stanowić nad tym, dlaczego synonimiczne
względem siebie słowa: wolność, niepodle-
głość, niezależność, suwerenność, autonomia
– Papież wymienia obok siebie jako pojęcia
różniące się znaczeniem. Warto w tym miej-
scu zwrócić uwagę na istnienie zależności wy-
powiedzi od sytuacji komunikacyjnej (np.
dyskusja z nowomową) oraz spójność papie-
skich wypowiedzi, a także na fakt, iż Jan
Paweł II, mówiąc językiem swojej epoki,
zmieniał go.
Wolność jako wartość jest pojęciem często
przywoływanym przez młodzież, stanowi też
w pewnym sensie ważny element, wyróżnik
życia młodego człowieka, nieskrępowanego
obowiązkami, mającego świat przed sobą.
Właściwe użycie wolności, o które walczy
Wojtyła w swych utworach, jest w pewnym
sensie wołaniem o podjęcie dyskusji na
tematy natury egzystencjalnej, tak istotnej dla
dojrzewającego człowieka. Na pytania: co to
jest wolność, bycie wolnym, odpowiedzi zna-
leźć można wiele, są one jednak często jed-
nostronne, ukazujące wolność jako uwolnie-
nie się od czegoś lub kogoś, natomiast Ojciec
Święty pokazuje, iż izyczna wolność, swo-
boda stanowią tylko namiastkę prawdziwej
wolności.
Jak wykorzystać podane informacje o wol-
ności w nauczaniu Jana Pawła II?
Przestrzenie i granice słowa
wolność
. Cel
– deinicje słowa.
Każdy uczeń podaje swoje rozumienie
•
wolności – tworzy deinicję.
Poszukiwanie deinicji słownikowych –
•
zapisywanie.
eksplikacje pojęcia wolności na podsta-
•
wie pism młodzieżowych.
analiza fragmentu z książki Jana Pawła II
Pamięć i tożsamość
(2005) s. 41 lub 48
i nast.
Wnioski: złe i dobre rozumienie wol-
•
2.
:
M. Rybka, J. sławek M. Wrześniewska-
Pietrzak
: „
O nie-byciu-wolnym”, czyli
o rozumieniu wolności w wypowiedziach
Jana Pawła II
(s. 50-57); Czynności
uczniów: czytają, dzielą tekst na akapity,
tytułują je albo notują najważniejsze tezy,
albo piszą streszczenie (ustalić ilość
słów).
Praca pisemna
3.
•
Rozwiń myśl Jana Pawła II: „Wolność
od... wolność do...”
Jak rozumiesz triadę Jana Pawła II:
•
•
Miłość – niewola – większa wolność.
„Wolność nie jest ulgą, lecz trudem do
•
wielkości” – zinterpretuj myśl Leopolda
Staffa w kontekście nauczania Jana
Pawła II.
Rozwiń myśl Papieża: „egzamin z naszej
wolności jest wciąż przed nami”.
Marta Wrześniewska-Pietrzak – adiunkt w Zakładzie
Gramatyki Współczesnego Języka Polskiego i Ono-
mastyki na Wydziale Filologii Polskiej i Klasycznej
UAM.
62
polonistyka
1.
•
ności. Wolność a wartość.
Czytanie ze zrozumieniem artykułu
[ Pobierz całość w formacie PDF ]